بررسی شیر خشت اعلا

شیرخشت مـانی (ترشحات قندی گیاهان که در اثر فعالیت حشرات بر روی آن‌ها ایجاد می شود) اسـت كـه از گونـه‌هـای كوتوناســـتر (spp Cotoneaster) از خانواده گل سرخ به‌دست می‌آید كه از دیرباز در درمان برخی از بیماری‌ها به كار رفته است. در این متن بعد از معرفی كلی شیرخشت و خصوصـیات گیاه‌شناسی آن، ابتدا بررسی شیر خشت اعلا از دیدگاه حكمای طب سنتی و سپس خـواص دارویی شیر خشت اعلا و اهمیت درمـانی ایـن محصـول گیـاهی در زردی نوزادان بیان می‌شود.

• ماده‌ای سفیدرنگ كمی مایـل بـه زرد و شـیرین اسـت، بـه فارسی شیرخشت و شیر خاشاک می‌گویند.
• بـه فرانسـوی ماناپورگــاتی و بــه انگلیسی پورگاتیومانــا (Purgative manna) می‌نامند.
• شیرخشت جزو انگبین‌های دارویی‌ است و با انگبین‌های غذایی گز انگبین و گز علفی متفاوت می‌باشد و فرق آن بیشتر در خاصیت مسهلی آن‌هاست. زیرا به مقدار زیاد خاصیت اسهالی دارد، ولی اسهال شیر خشت اعلا بدون اذیت و اضطراب است و پس از آنکه معده را پاک کرد، تولید یبوست نمی‌نماید.
• شیرخشت دارای انواع مختلفی اسـت، كـه از چندین نوع گیاه گرفته می‌شود كـه از نظـر خـواص مسهلی و سایر خواص كم و بیش شبیه هستند.
• برادرانش بید خشت، ترنجبین، ون انگبین، شکر گز و شکر تیغال و بیست انگبین دیگر می‌باشند.
• بهترین شیرخشت تکه های بزرگ سفید و شیرین خالصی است که با گذاشتن در دهان، به سرعت حل شده و زبان را بسیار شیرین و سرد می‌کند.
• شیرینی شیر خشت اعلا با عسل و شکر تفاوت دارد.

شیر خشت اعلا در بازار بـه سه صورت عرضه می‌شود

نوع اول اشكی نام دارد كه بـه صـورت قطعات متبلور، سوراخدار و اشكی شكل به قطر یـک انگشـت بوده و خالص‌تر از سایر اقسام است. ایـن نـوع شیرخشـت در بازار بین‌المللی به شیرخشت سیسیلی معروف است و رنـگ آن سفید با طعـم شـیرین و خیلی كـم تهـوع آور اسـت. نـوع دوم شیرخشت تخته‌ای یا تكه‌ای یا کروی بـا رنـگ زرد تیـره، غیرخـالص که طعم آن شیرین بوده ولی خیلی نامطبوع‌تـر از نـوع اول اسـت. نـوع سـوم شیرخشـت چـرب اسـت كـه ناخـالص‌تـرین نـوع شیرخشت بوده كه در جریان فاسد شدن است و طبعا ارزان‌تـر و كم خاصیت‌تر از سایر اقسام است.

گیاه شناسی شیر خشت اعلا

شیرخشت مانی است كه از گیـاه كوتوناسـتر از خـانواده رزاسه یا گلسرخیان گرفته می‌شود این گیاه دارای گونه‌های مختلفـی در مناطق گوناگون ایران است كه با نام‌های محلی متعـدد شـناخته می‌شود، از جمله:

• در منجیل و قوشخانه رازقی و ایرقی
• در ارسباران چالته و چالگو، در كتول كرچوب
• در پلزنگولـه و سیاه بیشه خرپنو و وجرد
• در آمل و كجـور وجـل
• در شیرین سر قزوین شویر و آرهجـوره
• در رودبـار بجـا
• در مریوان ارغوان
• در عمارلو وشور و راشگر
• در دره كـرج شیرخشت
• در آذربایجان غربی داغ هیواسی و دارگیزیگ
• و در سردشت بوق

كوتوناستر درختچه‌ای به ارتفاع 1 تا 5/1 متر، با شاخه‌های جوان باریک، قهوه‌ای تیره متمایل به سیاه است.

• شاخه‌های سال قبل قهوه‌ای تیره متمایل به خاكستری است.
• برگ‌ها نیمه چرمی بیضی كشیده تا بیضی، به طول 4 تا 18 و عرض 5 تا 13 میلی‌متر با قاعده باریک، نـوک تیـز یـا گـرد بـا منقـارک غضـروفی كوچک است.
• سطح زیر برگ با كرک‌هـای مخملـی نمـدی، خوابیده خاكستری پوشیده شده است.
• گل كوچک به قطر تـا 7 میلی‌متر یا كاسبرگ‌های سه گوش، قرمز رنگ یا سبز در حاشیه قرمز دیده می‌شود. فصل گلدهی اوایل بهار است.
•  نکته قابل توجهی که وجود دارد این است که درخت شیرخشت چنانچه در شرایط مساعد اقلیمی باشد رشد خوبی کرده و شیره فراوانی از آن خارج می شود ولی در صورتی که شرایط اقلیمی آن نامناسب باشد شاید رشد کند ولی شیره مطلوبی از خود تولید نمی‌کند.
• با ایجاد شکافی در دیواره‌ی این درخت توسط کشاورزان شیره‌ای از آن استخراج می‌شود.

شیر خشت اعلا از دیدگاه حكمای طب سنتی ایران

ابوبكر محمدبن زكریای رازی در كتـاب الحاوی خـواص شیر خشت اعلا را بدین صورت مطرح می‌كند:

• طعم آن شیرین و در ‌آخر تلخ است. به مقدار 15 تا 10 گرم به عنـوان ملـین و 60 تا 40 گرم به عنوان مسهل در طب استعمال می‌شـود.
• در طـب قـدیم به‌عنوان ملین، مسهل صـفرا، مقـوی جگـر و معـده و احشـاء شناخته شده و آن را بهترین مسهل برای بیمـاران تـبدار مـی‌دانسته‌اند.
• چنانچه از شواهد طـب سنتی مكتـوب برمی‌آید شیر خشت اعلا به لحاظ مزاج معتـدل دارو، بـرای نـوزادان تجویز می‌شود.
• در طب سنتی شفاهی مردم كه ناشی از تجارب و عقاید طبی در مناطق مختلف كشورمان است از جمله اسـتان فارس، خراسان و كردستان نیز شیر خشت اعلا به عنوان دارویی بـی‌ضرر جهت زردی نوزادان تجـویز مـی‌شـود.

حكیم عقیلی خراسانی در مـورد نـام شیرخشـت بحثـی را مطرح می‌كند و چنین توضیح می‌دهد كه:

• از نظـر لغـوی، خشت، در زبان گفتـاری مـردم نـواحی خراسـان بـه معنـی صمغی است كه روی درختی به نام كشـیرو پیـدا مـی‌شـود.
• پس شیرخشت در واقع به مفهوم خشت یـا صـمغی اسـت كـه روی درخت كشیرو است و كشیرو در طی زمان با حذف كاف و واو به شیر تبدیل شده است.
• همچنین شیرخشـت را به فارسی شیرخشک نیز می‌نامند یعنی لبن منجمد.

خصوصیت ظاهری شیر خشت اعلا در كتاب مخزن الادویه چنین توضـیح می‌دهد:

• بهترین آن حبه‌ای بزرگ سفید شیرین خـالص آن اسـت كه چون در دهان گذارند زود گداختـه شـود و كـام و زبـان را بسیار شیرین و سرد كند و با جلا و تقطیعـی باشـد و شـیرینی طعم آن شیرینی خاص اسـت ورای شـیرینی شـكر و عسـل.
• طبیعت آن در آخر اول گرم و در رطوبت و یبوست معتـدل.

خواص شیر خشت اعلا از منظر طب سنتی

ابن سینا در جلد دوم كتـاب قـانون و عقیلی خراسانی در مخزن الادویه، خـواص و مزاج شیرخشـت را چنین بیان كرده‌اند كه:

• از نظر مزاج معتدل بوده و باعـث اسـهال و سایر اثرات ترنجبین است، ولـی از تـرنجبین قـوی‌تـر اسـت.
• جلادهنده و ملین طبع
• مسهل صفرا و اخلاط سوخته
• مقوی جگر و معده و احشا
• مسكن حرارت معده و قلب و جگر
• مفید جهت سرفه و خشـونت سـینه و حلق
• ایجاد برودتی مطبوع در دهان که از تشـنگی کاسته و رفع عطش می‌کند.
• ضماد آن برای روشن شدن پوست کاربرد دارد.

خواص شیر خشت اعلا

حیدریان در كتـاب طب سینا، خواص شیر خشت اعلا را چنین بیان کرده است:

• ملین
• تنظیم كننده گوارش
• مفید برای گرمازدگی
• تب‌بر و مفید برای حصبه، سرخک،برونشیت و نرمی استخوان
• خوردن و مالیدن شیرخشت برای رفع برفک دهان و از بین بردن تبخال لب و اطراف دهان

در منابع اصلی طب سنتی اشاره مستقیمی به نحوه مصرف این ماده نشده است، از این رو قبل از هر گونه مصرف خودسرانه، با پزشک خود در خصوص میزان و نحوه مصرف شیر خشت اعلا، مشورت نمایید.

شیر خشت چه عوارضی دارد؟

از عوارض شیرخشت می‌‎توان به موارد زیر اشاره کرد:

• تولید ریـاح و قراقـر در معده (نفخ و صدای شکم)
• رقیق کردن منی و افزایش سرعت انزال

مصلح شیر خشت اعلا

مصـلح شیرخشت، روغـن بـادام و رازیانــه اسـت. پس برای کاهش عوارض آن می توان از روغن بادام و رازیانه و یـا از هم وزن آن ترنجبین استفاده كرد.

بررسی اثربخشی درمـانی شیرخشت اعلا در زردی نوزادان

از شیرخشت اعلا به طـور سـنتی در كشـورمان از جملـه در اسـتان فارس، خراسـان و كردسـتان، جهـت درمـان زردی نوزادان می‌برند؛ همچنین در سال‌های اخیر استفاده از شیر خشت اعلا در درمان زردی نوزادان توسط معدودی از متخصصان مورد بررسی‌هـای بـالینی قـرار گرفتـه اسـت. اما برای استفاده از شیرخشت برای درمان زردی نوزادان همواره بایستی جانب احتیاط را رعایت نمود و زیر نظر پزشک یا متخصصان طب سنتی از آن استفاده شود، همچنین لازم است جهت استفاده از آن از فرآورده‌های مطمئن و استاندارد استفاده نمود.

علت استفاده از فرآورده‌های مطمئن

ترنجبین و شیرخشت از همان ابتدای ترشح خود که به‌ تدریج روی ساقه‌ گیاه روی ‌هم انباشته می‌شود، بنا‌ به مزه‌ ‌شیرین و خاصیت مغذی‌اش، انواع حشرات، قارچ‌ها و شته‌ها را به ‌سوی خود جذب می‌کند و وقتی انواعی از این موجودات ریز و درشت روی آن ‌چسبیدند، قادر به فرار نبوده و پیکر آلوده‌ آنان در درون این ترشحات صمغی ‌شکل مدفون می‌شود. بعداز ترشح مقدار کافی این صمغ و خشک‌ شدن آن، کشاورزان به ‌سراغ برداشت آن‌ها می‌روند و برخی از آنان بعد ‌از جداسازی، آن‌ها را در مکان‌های غیربهداشتی و آلوده انبار می‌کنند. متاسفانه عده‌ای از خانواده‌ها بدون مشورت پزشک متخصص طب سنتی، به‌محض این ‌که نوزاد از بیمارستان به ‌منزل منتقل می‌شود، برای رفع هرنوع درد و مرض احتمالی، برای پاک‌ کردن روده‌های نوزاد، این معجون همه‌کاره و اما مملو از آلودگی را به نوزاد می‌دهند. پس در مورد مصرف شیر خشت اعلا و ترنجبین در نوزادان به دلیل حساس بودن معده و روده این عزیزان؛ جوانب احتیاط را رعایت کنید.