داتورا (Datura stramonium L) یا تاتوره، گیاهی است یک‌ساله به ارتفاع ۵۰ تا ۲۰۰ سانتی‌متر، از تیره سیب‌زمینی. تاتوره جزو گیاهان داروئی محسوب می‌شود. از این گیاه ماده آتروپین به‌دست می‌آید که خاصیت ضدسم دارد؛ ولی خود این گیاه به شدت سمی است. آب موجود در آوندهای این گیاه اگر در چشم ریخته شود باعث بازماندن مردمک چشم می‌شود. اگر جوشانده این گیاه به کسی خورانده شود، اعصاب ارادی انسان برای مدتی غیرارادی می‌شود. و مصرف جوشانده این گیاه به مقدار زیاد باعث مرگ می‌شود.

تاتوره یک گیاه علفی یکساله‌است که از خرداد تا مهر گل می‌دهد و به احتمال زیاد بومی شمال شرقی آمریکای شمالی می‌باشد و از آنجا به دیگر مناطق آمریکا، اروپا و سایر مناطق دنیا وارد شده‌است. تاتوره در زمین‌های بایر، کنار جاده و نزدیک مناطق مسکونی در ارتفاعات کم تا نسبتاً زیاد در بیشتر مناطق معتدل و نیمه حاره نیمکره شمالی یافت می‌شود. امروزه این گیاه در تمام کشورهای دنیا یافت می‌شود. داروی خام بیشتر در برگ‌های گیاهان گلدار و به ندرت دربذور رسیده وجود دارد. برگ‌ها را در سایه یا در گرمای مصنوعی حدود ۵۰ درجه سانتی گراد خشک می‌کنند. دارو طعم تلخ و شوری دارد. با توجه به اینکه گیاه شدیدا سمی است دقت زیادی هنگام جمع‌آوری باید صورت گیرد. برگ‌ها حاوی آلکالوئیدهای تروپان سمی به مقادیر ۵/۰ درصد بوده و علاوه بر آن بذور حاوی حدود ۲۰ درصد روغن می‌باشند. عمل آلکالوئیدهای تروپان و موارد استفاده آن همانند بذر البنج و بلادون می‌باشد. دارو بعضی اوقات در سیگارهای ضد تنگی نفس استفاده می‌شود. تاتوره معمولاً به صورت وحشی جمع‌آوری می‌شود. انواع زراعی آنهایی هستند که برای تهیه دارو استفاده می‌شوند به‌خصوص گونه‌هایی که غنی از اسکوپولامین می‌باشند مانند Datura innoxia (مناطق حاره‌ای آمریکا) D.metel (مناطق حاره و نیمه حاره آسیا و آفریقا) یا ارقامی از D.Stramonium به‌خصوص آنهایی که کپسول‌های بدون برآمدگی و محتوای بیشتر آلکالوئید هستند. این گیاه از نیمه دوم قرن شانزدهم در اسپانیا شناخته شده بود و به دیگر کشورها به‌عنوان یک گیاه زینتی وارد شد. یک قرن بعد از این وضعیت خارج شد و به‌عنوان یک گیاه وحشی مستقر گردید. بازگشت به صفحه خواص دارویی گیاهان

۲ تاتوره DATURA STRAMONIUM: نام داتورا (DATURA) که به زبان لاتین به این نبات داده شده مشتق از نام فارسی تاتوره‌است زیرا این نبات اصلاً بومی ایران بوده به نام‌های تاتوله، جوزماش، نبات اهریمنی، علف شیطان و غیره نیز نامیده می‌شود. دسقوریدس و تئوفراستوس دو تن از علمای قرن اول و دوم یونان این گیاه را جزو نباتات سمی نام برده‌اند. در قدیم این گیاه در داروسازی مصارف زیاد داشته و در طب انسانی و دامپزشکی به کار می‌رفته‌است تاتوره به‌طور وحشی در زمین‌های لم یزرع و کنار جاده‌ها می‌روید. این نبات بومی مشرق زمین بوده منشأ اصلی آن کناره دریای خزر است، در اواسط قرون وسطی به تمام اروپا و بعد به آمریکا و نقاط دیگر برده شده‌است و در اکثر ممالک دنیا به مقدار فراوان وجود دارد تاتوره درخچه ایست یک ساله با ساقه‌ای بی کرک و منشعب به طول ۴۰ سانتی‌متر تا ۲ متر استوانه شکل و به رنگ سبز، قطر ساقه اصلی نسبت به رشد گیاه به ۱–۲ سانتی‌متر می‌رسد. برگ‌های این گیاه معمولا متناوب بوده صفحه آن‌ها پهن و بیضی نوک تیز یا منظم و مدور است طول برگ‌ها ۱۰–۱۲ و عرض شان ۶–۸ سانتی‌متر است اگر کمی از برگ تازه تاتوره را در دست له نمائید بویی تهوع‌آور وغیر مطبوع از آن متصاعد می‌گردد؛ ولی برگ خشک شده بوی خیلی کمتری دارد برگ‌ها گس، قی‌آور و دانه کمی تلخ است گل‌های تاتوره شبیه شیپور و تک تک می‌باشد و در گل بیش از یک یا دو روز دوام ندارد. دانه‌های تاتوره شبیه دانه‌های سماق و شکل شان قلوه‌ای و در دو سطح جانبی صاف و هموار و در سطح زیری و روئی زگیل دار است. رنگ این دانه‌ها سیاه مایل به قهوه‌ای است و بزرگی آن‌ها ۴–۵ میلی لیتر است میوه آن بیضی شکل خاردار و کپسول است که با چهار شکاف باز می‌شود. ماده سمی این گیاه ماده «داتورین» است. داتورین از سه آلکالوئید آتروپین، هیوسیامین و اسکوپولامین تشکیل یافته‌است. این آلکالوئیدها در نبات به حالت ترکیب با اسید مالیک، اسید اتروپیم و اسید داتوریک وجود دارد که در بین آن‌ها مقدار آلکالوئید هیوسیامین از سایرین بیشتر است. SINGH & VASHISHTA (۱۹۷۷) اظهار می‌دارند تاتوره بوته‌ای است که در ساحل نهرها می‌روید و دارای یک نوع آلکالوئید است که باعث مسمومیت اعصاب شده و در صورتی که خورده شود باعث نفخ، بی‌قراری، فلج و کوری مطلق و مرگ سریع شتر خواهد شد. درمان: برای نجات مسموم بایستی سم وارد شده به معده را با استفاده از داروی قی‌آور خارج نمود، زیرا حالت استفراغ غالباً خود به خود ایجاد نمی‌شود و معمولاً از ضد سم هائی نظیر مورفین یا پیلوکارپین استفاده می‌شود خوراندن قهوه غلیظ و محرک‌های مختلف و غیره مفید است.

طبق برخی از داستان‌ها کاهنهٔ بزرگ معبد آپولو، پیشگوئیهای خود را بعد از استنشاق دود تاتوره، بر زبان آورده‌است. گیاه اثر قوی افیونی و مخدر دارد و توهم و دوبینی از نتایج آنست. سرخ‌پوستان بومی جنوب غربی آمریکا، تاتوره را در تشریفات مذهبی مخصوص سن بلوغ و دیگر مراسم خاص خود به کار می‌برده‌اند. ساکنان اولیه آمریکا تاتوره را گیاه خطرناک می‌شناخته‌اند و به آن سیب دیوانه یا سیب شیطان نام داده بودند. مردم حتی از کاشتن تاتوره در باغچه و مزارع خود نیز خودداری می‌کرده‌اند. تاتوره یک گیاه سمی است که اثر افیونی بسیار قوی دارد و شبیه بلادون است و مانند بلادون دارای ارزش دارویی و پزشکی نیز هستند؛ مشروط به آنکه به مقدار دقیق و حساب شده مصرف شود.

گیاه بومی اروپا و غرب آسیا است. در خاکهای حاصلخیز و مرطوب و خاکهای شن دار و اغلب در گودالهای، کنار نهرها، حوضچه‌ها و استخرها می‌روید.

با بررسی اثر ضد دردی عصاره الکلی بذر گیاه تاتوره در موش‌های صحرایی نر دیابتی ناشی از تزریق «استرپتوزوتوسین» انجام شده، واکنش به درد حاد و مزمن ناشی از صفحه داغ و فرمالین به دنبال مصرف «استرتپوزوسین» و دیابتی شدن موش‌های صحرایی به میزان معنی‌داری افزایش پیدا می‌کند. همچنین عصاره الکلی بذر گیاه تاتوره در دوزهای بالای mg/kg/BW ۵۰ توانایی کاهش درد افزایش یافته در آزمون‌های صفحه داغ و فرمالین (به ویژه در ۱۰ دقیقه بعد از تزریق فرمالین) را داراست، اما عصاره گیاه در این دوز و بالاتر بر هیپر آلژزیای مزمن ناشی از تزریق فرمالین اثر معنی‌داری ندارد.

دیابت و به ویژه عوارض ناشی از آن که به عنوان یکی از شایع‌ترین بیماری‌ها که در سنین متفاوت و با علل مختلف بروز می‌کند، افراد درگیر را با مشکلات فراوان روبرو کرده‌است. از جمله مهم‌ترین این عوارض افزایش حساسیت به عوامل دردزا (هیپرآلژزی) و در بعضی موارد افزایش آستانه درد (آلودینیای ناشی از نور و پاتی) را می‌توان نام برد. با توجه به آثار سوء و عوارض جانبی داروهای شیمیایی بر بدن بیماران، در دهه‌های اخیر استفاده از طب سنتی به خصوص گیاه درمانی بیشتر مد نظر محققان قرار گرفته‌است.

گیاه تاتوره.Datura stramonium L از گیاهان طبی است که در ایران به عنوان داروی ضد درد خوبی معرفی شده‌است، اما مشخص شده مصرف بی‌رویه این گیاه (در انسان به شکل سیگار) موجب بروز عوارضی مثل افزایش فعالیت ترشحی و حرکت دستگاه گوارشی می‌شود. بررسی‌های انجام شده به وسیله محققان نشان داده‌است که این گیاه حاوی آلکالوئیدهای متعدد تقلیدکننده سیستم پاراسمپاتیک است. ترکیبات آلکالوئیدی مانند آگونیست‌های موسکارینی دارای اثرات ضد دردری قوی هستند، با توجه به این که گیاه تاتوره غنی از این ترکیبات می‌باشد، بنابراین احتمال دارد که این گیاه به خصوص بذر آن که منبع سرشاری از این ترکیبات است، بتواند اثرات ضد هیپرآلژزی از خود نشان دهد.

تاتوره، گیاهی سمی اما با خواص دارویی زیاد

در ابتدای این مقاله تأکید می‌کنیم که هرگونه استفاده از گیاه یا دمنوش تاتوره باید با دستور پزشک انجام شود.

از آنجا که گیاه تاتوره یک گیاه به‌شدت سمی ولی در عین حال دارویی است و چون تفاوت بین دوزهای دارویی و دوزهای خطرآفرین برای جان انسان بسیار نزدیک است، لذا حتماً در مورد مصرف دمنوش تاتوره از پزشک متخصص کسب دستور کنید.

تاتوره چیست

نام علمی گیاه تاتوره Datura stramonium L است و به آن Jimsonweed گفته می‌شود.

این گیاه، داتوره، طاطوره، تاتوله، نوارالفدی و نفیر نیز  نامیده شده است.

بومی آمریکای شمالی و بنا به قولی آمریکای مرکزی است و سرخپوستان از آن در جشن بلوغ و مناسبت‌های دیگر خود استفاده می‌کرده‌اند.

نوع این گیاه علف است اما جزو تیره‌ی سیب ‌زمینی‌ها محسوب می‌شود و  قسمت‌های مورد استفاده‌ی آن عبارت از برگ‌ها و دانه‌های آن هستند.

 این گیاه، یک ‌ساله بوده و ارتفاع آن به پنجاه تا دویست سانتی‌متر می‌رسد و در حال حاضر در همه‌ی دنیا یافت می‌شود.

در مناطق بایر و کنار جاده‌ها و در ارتفاعات کم و متوسط می‌روید و خاک مناسب برای آن خاک غنی شنی یا خاک آهکی با منطقه‌ای باز و آفتابی است.

نوعی از آن در ایران وجود دارد که به نام‌های تاتوله، جوزماش، نبات اهریمنی و علف شیطان موسوم است.

یک روایت تاریخی در مورد علف تاتوره

تاتوره از اواسط قرن شانزدهم در اسپانیا شناسایی شده بود.

نویسنده‌ای به نام «رابرت بورلی، جونیور» (Robert Beverley, Jr) در کتابی به نام «تاریخ ویرجینیا» نوشته است: در سال 1676 میلادی، سربازان انگلیسی برای سرکوب شورشی موسوم به «شورش بیکن» در ویرجینیای آمریکا از این ماده به‌عنوان ماده‌ای مخدر که به آن‌ها حالتی غیرعادی می‌داد استفاده کردند.

سایر ویژگی‌های تاتوره

تاتوره شاخه زنی زیاد و برگ‌های بیضی شکلی دارد که به شکل دندانه دار و بدبو هستند. گل تاتوره سفید رنگ، قیفی شکل و بزرگ است.

هنگام چیدن تاتوره باید احتیاط زیادی کرد چون سمی است.

میوه‌ی آن به کپسولی بزرگ شبیه است که با شکافی از جهت طول باز می‌شود و روی آن تیغ‌های زیادی وجود دارد و درونش دانه‌هایی سیاه رنگ دیده می‌شود و اگر کمی از برگ تازه‌ی آن را له کنید، بویی تهوع آور و بد از آن بر خواهد خاست.

گیاه تاتوره در طب سنتی

• تاتوره جزو گیاهان داروئی محسوب می‌شود.
• از این گیاه ماده‌ای به نام «آتروپین» استخراج می‌شود که خاصیت ضد زهر دارد.
• نکته‌ی جالب اینجاست که خود علف تاتوره گیاهی سمی است.
• طعم آن تلخ و ترش است.
• برگ‌های این گیاه با ایجاد حرارت تا ۵۰ درجه خشک می‌شود.
• یکی دیگر از روش‌های خشک کردن این گیاه، قرار دادن آن در سایه است.
• در طب سنتی از آن برای درمانِ سیاه سرفه، سرفه‌های عصبی، دردهای عصبی، تشنج، بی‌اختیاریِ دفع ادرار و نقرس استفاده شده است.
• در برخی منابع اشاره شده که به‌صورت سیگار برای کم کردن اثرات آسم به کار برده شده.

مواد مؤثر دارویی

در کتاب گزیده‌ی گیاهان دارویی  تألیف دکتر سید هادی صمصام شریعت مواد مؤثرِ داروییِ تاتوره به این شرح نوشته شده است:

«هیوسیامین (آتروپین)، هیوسین (اسکوپولامین)، املاح معدنی و مقدار کمی اسانس، تانن، داتوجنین، داتوجن»

خواص دمنوش تاتوره

در همان کتاب، خواص زیر برای این گیاه ذکر شده:

«ضد اسپاسم، آنتی کولی نرژیک است و در درمان سرفه و بیماری‌های آسم و پارکینسون نیز به کار می‌رود.»

در منابعی دیگر برای آنفولانزا و آنفولانزای خوکی و برخی ناراحتی‌های اعصاب نیز مفید ذکر شده است.

میزان مصرف دمنوش تاتوره

در صفحه‌ی ۱۰۱ همان منبع، مقدار و دستور مصرف آن ۲/۰ – ۰۶/۰ گرم روزی سه بار به‌صورت دم‌کرده نوشته شده است.

در منبع فوق‌الذکر تأکید شده که مصرف دمنوش تاتوره باید تحت نظر پزشک انجام شود و خانم‌های شیرده و باردار نباید آن را مصرف کنند.

در مورد دوز مصرفی در منابع علمی جهانی نوشته شده که دستور خاصی برای آن وجود ندارد و باید پزشک داروساز نسبت به شرایط فیزیکی و موارد فرد، میزان آن را تعیین کند.

عوارض دمنوش تاتوره

ماده سمی تاتوره «داتورین» نام دارد که از سه آلکالوئید «آتروپین»، «هیوسیامین» و «اسکوپولامین» تشکیل شده.

مشکلاتی مانند خشکی دهان و گلو، مشکلات بینایی، تپش قلب، تنگی نفس و استفراغ از علایم مسمومیت با این گیاه است که می‌تواند حتی به مرگ منجر شود.

مصرف این گیاه بخصوص برای کودکان و زنان باردار و دارندگان ناراحتی‌های قلبی، ناراحتی‌های گوارشی، یبوست، تب و ناراحتی مری، انواع فتق، برخی ناراحتی‌های چشم و مبتلایان به احتباس ادرار بسیار خطرناک است.

در برخی منابع برای درمان مسمومیت ناشی از آن استفاده از مواد تهوع‌آور، قهوه‌ی غلیظ و ضد سم‌هایی نظیر «مورفین» یا «پیلوکارپین» توصیه شده است.(در صورت مسمومیت با تاتوره بلافاصله با پزشک مشورت کنید.)

در منابعی دیگر گفته شده که تاتوره مواد مخدر می‌تواند محسوب شود و استفاده از آن برای ایجاد توهم و سرخوشی خطرناک و اعتیاد آور است.

مواد موجود در این علف بر سیستم عصبی انسان تأثیر گذاشته و برخی حرکات ارادی را به حالت غیرارادی در می‌آورد.

و در نهایت مهمترین نکاتی که باید در مورد این گیاه بدانیم:

• نام علمی گیاه تاتوره (Datura stramonium L) است و به آن Jimsonweed گفته می‌شود.
• قسمت‌های مورد استفاده‌ی آن عبارت از برگ‌ها و دانه‌های آن هستند.
• به‌هیچ‌عنوان نباید از آن بدون دستور پزشک داروساز استفاده کرد.
• عوارض آن مشکلاتی مانند خشکی دهان و گلو، مشکلات بینایی، تپش قلب، تنگی نفس و استفراغ و توهم و دوبینی است و می‌تواند حتی به مرگ منجر شود.
• در برخی موارد می‌تواند اعتیادآور باشد.
• کودکان، زنان شیرده و باردار و برخی از بیماران که در متن مقاله توضیح داده شده نباید آن را مصرف کنند.
• در طب سنتی از آن برای درمان، سیاه سرفه، سرفه‌های عصبی، دردهای عصبی، تشنج، بی‌اختیاری دفع ادرار و نقرس استفاده شده.
• در منابع جدیدتر، ذکر شده که ضد اسپاسم، آنتی کولی نرژیک است و در درمان سرفه و بیماری‌های آسم و پارکینسون، آنفولانزا و آنفولانزای خوکی نیز به کار می‌رود و بااینکه خودش سمی است ولی برای برخی موارد خاصیت ضد سم دارد.

جمع بندی